Roy op het Veld: "Europa moet na de energiecrisis terug naar adagium Winston Churchill"

"Olie en gas zijn verslavender dan de meeste mensen zich realiseren. Als je je telefoon aan de oplader legt, reken je erop dat je na een uurtje weer volop kunt whatsappen en muziek kunt luisteren. Als je de thermostaat op twintig graden zet, verwacht je dat het aangenaam wordt in je woonkamer. Als je bij het benzinestation staat, kun je je tank áltijd volgooien. De energie voor je telefoon, je huis en je auto is net zo vanzelfsprekend als water uit de kraan. Kortom: energie is een basisbehoefte, en mede om die reden wordt het ingezet als middel in een mondiale geopolitieke strijd."

Roy op het Veld is als dagvoorzitter en spreker gefascineerd door geopolitieke ontwikkelingen en de impact op de samenleving en het bedrijfsleven. In deze blog deelt hij zijn visie op de koers richting een onafhankelijke energietransitie. 

Vijftien jaar geleden dacht ik dat een wereldwijde energiecrisis onvermijdelijk was. Landen als China, India en Brazilië ontwikkelden zich economisch razendsnel en hadden jaar op jaar meer olie en gas nodig. De bestaande olie- en gasvelden in het Westen raakten uitgeput en de wereld werd daardoor afhankelijker van een steeds kleiner groepje (autocratische) landen, die politiek en financieel munt wilden slaan uit hun bodemschatten. Duurzame energie groeide weliswaar snel, maar lang niet snel genoeg om de stijgende vraag naar energie bij te benen. 

Mijn conclusie in 2008 was dat het Westen de controle aan het verliezen was over de achilleshiel van haar economie: de energievoorziening. Het weinig rooskleurige perspectief was een toenemende internationale concurrentiestrijd om energie. Landen kunnen te maken krijgen met fysieke tekorten, voorspelde ik, waardoor burgers hun huis niet meer zouden kunnen verwarmen, en waardoor verstoringen zouden plaatsvinden in tal van industrieën en economische sectoren.

Die crisis kwam er vijftien jaar geleden niet. De olieprijs piekte op een ongenadig hoog niveau van 148 dollar per vat, dat wel. De financiële crisis, die werd ingeleid met het bankroet van Lehman Brothers, en later de eurocrisis vertraagden de economische groei. Als gevolg daarvan werden de spanningen op de energiemarkt gedempt. Minder economische groei betekent immers ook dat er minder olie en gas nodig is. Wat in 2008 ook niemand voorzien had, ik in ieder geval niet, was dat de winning van schalieolie en -gas, met name in de VS, voor nieuwe aanvoer van energie zou zorgen. Daardoor werd de westerse afhankelijkheid van Rusland en het Midden-Oosten weer beheersbaar. Die nieuwe werkelijkheid zorgde voor ontspanning, de zorgen verdwenen.

De waarschuwingen van experts en regeringsadviseurs dat met name Europa zich te afhankelijk maakte van de levering van Russisch gas, werden in de wind geslagen. Het tegendeel gebeurde. Terwijl de VS energieonafhankelijk werden, infiltreerde Rusland dieper in de energie-infrastructuur in Europa. Er kwamen nieuwe pijpleidingen van Rusland naar Duitsland. Staatsgasbedrijf Gazprom werd aandeelhouder in verschillende Europese energiebedrijven en gasopslagplaatsen, ook in Nederland. Voor bedrijven was Russisch gas de makkelijkste en goedkoopste optie. Door de Duitse ‘atomausstieg’ na Fukushima en de Nederlandse sluiting van het Groningengasveld liep de afhankelijkheid van Rusland op tot een onaanvaardbaar hoog niveau. 

Het demasqué van het naïeve Europese energiebeleid werd ingeleid door de coronapandemie. De wereldeconomie zakte weliswaar slechts kortstondig in, maar veroorzaakte grote problemen in de geglobaliseerde aanvoerketens. Het leidde ook tot het snel terugschroeven van investeringen in olie en gas. Er was minder nodig, omdat door de lockdowns het vliegverkeer platlag en er veel minder werd gereden. Toen de wereldeconomie verrassend snel terugveerde ontstond er een tekort aan alles. Ook aan energie. Prijzen begonnen te stijgen. Dat was vervelend, maar nog geen ramp.

Toen Rusland in februari 2022 Oekraïne binnenviel, en kort daarna de gaskraan naar Europa afkneep, was het voor experts snel duidelijk dat dit vanwege de enorme afhankelijkheid grote geopolitieke en economische gevolgen zou hebben. De spanningen op de energiemarkt kwamen pijlsnel op een niveau dat in 2008 nog ondenkbaar was. Zo kwamen we alsnog in een energiecrisis terecht.

Hoewel sinds de invasie in Oekraïne de afhankelijkheid van Russisch gas in hoog tempo wordt afgebouwd, is Europa er nog niet in geslaagd de import tot nul terug te brengen. Bovendien kampen we nog altijd met de negatieve effecten van de strooptocht naar alternatieve gasleveranciers elders op de wereld: hoge prijzen, meer concurrentie en internationale ongelijkheid.

Het positieve nieuws is dat de gascrisis een impuls is geweest voor energiebesparingen en de ontwikkeling van duurzame energie. Spouwmuurisolatie en driedubbel glas zijn populairder dan ooit. Het tempo versnelt waarin windmolens en zonnepanelen worden geïnstalleerd. Maar daarin zit meteen de kiem van de volgende crisis ingebakken: China domineert de leveranties van metalen en grondstoffen die cruciaal zijn voor de energietransitie: lithium, koper, grafiet, kobalt, zink, polysilicium. Wat doet het westen als Taiwan wordt ingelijfd door China en bij westers protest de levering van grondstoffen staakt.

Welkom in een nieuw decennium van geopolitieke strijd en internationale spanningen. Meer dan een eeuw geleden gaf Winston Churchill al het recept voor het afbouwen van al te kwetsbare afhankelijkheidsrelaties. Toen de Britse marine overschakelde van steenkool naar stookolie, en bezorgde parlementariers zich afvroegen waar de brandstof vandaan moest komen, zei hij: “Security in oil lies in variety and variety alone.”

Diversificatie dus. Geen enkele leverancier mag je in de problemen brengen als de aanvoer om welke reden dan ook stagneert. Het adagium van Churchill luidt dat iedere leverancier vervangen moet kunnen worden. Om soeverein en onafhankelijk te blijven is het niet nodig om 100 procent zelfvoorzienend te worden en internationale handel en samenwerking om zeep te helpen. Integendeel, handel en samenwerking dragen bij aan het vestigen van wederzijdse belangen en dus ook aan vrede en veiligheid. Maar als afhankelijkheden zo groot worden dat ze leiden tot kwetsbaarheden en chantage, is het raadzaam het adagium van Churchill weer ter harte te nemen.

Roy op het Veld is als journalist, dagvoorzitter en spreker gefascineerd door geopolitieke ontwikkelingen en de impact op de samenleving en het bedrijfsleven. Hij is een toonaangevende auteur op het snijvlak van energie, klimaat, economie en duurzaamheid. Om los te komen van het huidige polariserende debat schetst Op het Veld in zijn lezingen een langetermijnperspectief en daagt hij zijn publiek uit om verder te kijken dan de ontwikkelingen op korte termijn, die in de politiek en het bedrijfsleven vaak domineren.