Rudy van Belkom: Overleeft de democratie het digitale tijdperk?

Fake news verspreidt zich online in een rap tempo en complottheorieën vieren er hoogtij. Toch is de impact ervan volgens veel mensen beperkt. Polarisatie zou van alle tijden zijn en ook traditionele media verspreiden de nodige onzin. Maar met de bestorming van het Capitool door Trump-aanhangers is de impact van online platformen op de fysieke wereld niet meer te ontkennen.

Photo by Kayla Velasquez on Unsplash

De aanval op het hart van de Amerikaanse democratie lijkt uit de lucht te komen vallen, maar de actie werd online al wekenlang in alle openbaarheid voorbereid. Het inlichtingenhoofd van de Capitoolpolitie, John Donohue, waarschuwde in juli al voor de toenemende agressie op sociale media onder ‘binnenlandse opstandelingen’, die een serieuze dreiging vormden voor grondwettelijke rechten in de Verenigde Staten. De VS zou volgens Donohue een waarschuwingssysteem nodig hebben dat zich richt op uitingen in het cyberdomein. Maar zoals vaker lijken de overheid en Big Tech pas in te willen grijpen als het al te laat is. Pas ná de rellen werd het 25e amendement overwogen en worden de social media accounts van Trump geblokkeerd. Too little, too late.

Met behulp van technologie hebben burgers steeds meer tools in handen om zichzelf te vertegenwoordigen. Deze mogelijkheid lijkt het gevoel te rechtvaardigen dat we daadwerkelijk het recht hebben om gehoord te worden. Als mensen hun gelijk niet krijgen, dan komen ze het wel halen. Steeds vaker letterlijk, zoals de bestorming van het Capitool pijnlijk duidelijk maakt. Ook dichterbij huis zien we het gebeuren. Het aantal bedreigingen tegen Nederlandse politici neemt toe en de NOS voelde zich door toenemende agressie genoodzaakt om de logo’s van hun busjes af te halen. Als samenleving hebben we steeds meer moeite om tot een gedeelde realiteit te komen. Wanneer het vertrouwen in informatie nog verder verdampt kan er in de toekomst een democratisch vacuüm kan optreden. Technologische ontwikkelingen lijken deze polariserende werking nog verder te versterken. Als je maar vaak genoeg een leugen voorgeschoteld krijgt, ga je er vanzelf in geloven. De conformation bias in optima forma. En via social media verspreidt de emotie nu eenmaal sneller dan het verstand.

Documentaires als ‘The Great Hack’ en ‘The Social Dilemma’ laten ons zien dat de technologie die ons verbindt ons ook controleert, manipuleert en polariseert. We weten inmiddels dat technologie steeds vaker wordt ingezet om de democratie te ondermijnen. Denk aan het censureren van internetplatforms door overheden, de inzet van desinformatie om burgers te misleiden en de toenemende monopolypositie van Big Tech organisaties. De vraag is in hoeverre onze toekomst onder invloed van technologie nog democratisch is? Democratie is meer dan de mogelijkheid om te kunnen stemmen tijdens verkiezingen. In een democratie worden vrijheden en rechten van burgers beschermd. Denk bijvoorbeeld aan de vrijheid van meningsuiting en het recht op privacy. Door de inzet van steeds autonomere technologieën kunnen dergelijke vrijheden en rechten onder druk komen te staan. Zo gebruikte de Nederlandse overheid het Systeem Risico Indicatie (SyRI) om fraude te bestrijden op het gebied van toeslagen, belastingen en uitkeringen. Op basis van gegevens over onder andere werk, inkomen, pensioenen en schulden berekende het systeem wie er mogelijk zou kunnen frauderen. Met name in kwetsbare wijken werd hierdoor iedereen ‘bij voorbaat verdacht’ en werden privacy rechten geschonden, zo oordeelde ook de rechtbank in Den Haag in 2020. Dit roept de vraag op hoe de toekomst van onze democratie eruit kan zien onder invloed van deze nieuwe technologieën.

We moeten echter niet vergeten dat technologie door mensen wordt ontworpen. Het is een design-vraagstuk. Technologie zelf is niet goed of slecht, het gaat erom wat mensen ermee doen. Het is tijd dat technologie gaat bijdragen aan de verbinding waarvoor het bedoeld is. Hoe kunnen we technologie zo inzetten dat het de democratie beschermd en versterkt? En bij wie ligt deze verantwoordelijkheid? Bij gebruikers, overheden of de platforms zelf? Ik onderzoek daarom namens Stichting Toekomstbeeld der Techniek (STT) de impact van technologie op de toekomst van de democratie. Deze verkenning gaat verder waar documentaires als ‘The Social Dilemma’ stoppen. We stellen niet alleen problemen aan de kaak, maar laten ook andere perspectieven zien én bieden alternatieven. We kijken niet alleen naar de impact nu, maar ook naar mogelijke toekomstscenario’s. Door de toekomst tastbaar te maken kunnen we in het heden beter onderbouwde keuzes maken. Dit heeft geleid tot de volgende centrale vraag:

Hoe kunnen we nieuwe technologieën zo inzetten dat ze de democratie in de toekomst beschermen en versterken?

Hiervoor is een holistische aanpak nodig. Zowel Big Tech en de overheid, als het onderwijs en burgers zijn gezamenlijk verantwoordelijk voor deze transitie. Er zijn dan ook gecombineerde inspanningen nodig. Zowel op lokaal niveau, als landelijk en mondiaal. Wil jij ook meedenken over de toekomst van de democratie? Stuur dan een mail naar Rudy van Belkom op vanbelkom@stt.nl.

Wil jij Rudy boeken voor jouw event of ben je nieuwsgierig naar zijn profiel? Bekijk het hier.